Bỏng hô hấp là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa bỏng hô hấp

Bỏng hô hấp là tổn thương nghiêm trọng tại hệ thống hô hấp do hít phải nhiệt, khí độc, hóa chất dạng khí hoặc hơi nước siêu nóng trong các tình huống như hỏa hoạn, nổ gas, cháy nhà hoặc tai nạn công nghiệp. Tình trạng này có thể ảnh hưởng từ vùng mũi, họng, thanh quản đến khí quản, phế quản và phế nang. Mặc dù không phải lúc nào cũng biểu hiện rõ ràng ngay lập tức, bỏng hô hấp là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây tử vong trong các ca bỏng nặng.

Tổn thương có thể đơn thuần là kích ứng lớp niêm mạc do nhiệt hoặc hóa chất, nhưng cũng có thể là hoại tử lan rộng mô hô hấp dẫn đến tắc nghẽn đường thở và suy hô hấp cấp. Trong nhiều trường hợp, bỏng hô hấp diễn tiến âm thầm và chỉ được phát hiện khi tình trạng lâm sàng trở nên nặng, đòi hỏi bác sĩ phải có kinh nghiệm và công cụ chẩn đoán phù hợp để can thiệp kịp thời.

Các tình huống nguy cơ cao dẫn đến bỏng hô hấp bao gồm:

• Hít khói trong không gian kín như phòng ngủ, tầng hầm, xe bị cháy
• Cháy công trình có vật liệu tổng hợp (PVC, polyurethane, nylon)
• Tiếp xúc với khí độc từ cháy thiết bị điện tử, nhựa, pin lithium

Cơ chế bệnh sinh

Bỏng hô hấp không chỉ là tổn thương cơ học do nhiệt mà còn là hậu quả của hàng loạt phản ứng viêm, miễn dịch và chuyển hóa xảy ra trong hệ hô hấp. Tổn thương có thể được chia thành ba nhóm chính dựa trên vị trí và tác nhân gây hại:

1. Tổn thương nhiệt trực tiếp: Gây phù nề vùng hầu họng, thanh quản – chủ yếu ở trên thanh môn.
2. Tổn thương hóa chất: Do hít các phân tử nhỏ (ví dụ acrolein, formaldehyde, HCl) gây viêm phế quản, phá vỡ biểu mô, rối loạn hoạt động đại thực bào phế nang.
3. Rối loạn trao đổi khí: Do các khí độc như CO, HCN gây ức chế enzyme hô hấp trong ty thể, dẫn đến thiếu oxy mô mặc dù lượng oxy trong máu có thể bình thường.

Đối với khí CO (carbon monoxide), nó có ái lực với hemoglobin cao gấp 200 lần so với oxy, tạo thành carboxyhemoglobin ($COHb$), làm giảm khả năng vận chuyển oxy. Trong khi đó, cyanide làm bất hoạt enzyme cytochrome c oxidase tại chuỗi hô hấp ty thể, ngăn cản tế bào sử dụng oxy hiệu quả dù vẫn được cung cấp đầy đủ trong máu.

Bảng dưới đây mô tả sơ lược một số chất gây hại thường gặp trong khói lửa và ảnh hưởng sinh lý của chúng:

Chất gây hại	Nguồn phát sinh	Cơ chế tổn thương
CO (Carbon monoxide)	Cháy xăng, dầu, gỗ	Chiếm chỗ oxy trên hemoglobin
HCN (Hydrogen cyanide)	Cháy nhựa tổng hợp, len, polyurethane	Ức chế enzyme hô hấp ty thể
Acrolein	Cháy gỗ, thuốc lá	Kích ứng mạnh biểu mô khí-phế quản

Phân loại tổn thương hô hấp

Phân loại bỏng hô hấp theo giải phẫu giúp định hướng chiến lược điều trị. Có ba vùng tổn thương chính được phân biệt:

• Đường hô hấp trên: Gồm mũi, họng, thanh quản – tổn thương do nhiệt gây phù nề và co thắt.
• Đường hô hấp dưới: Gồm khí quản, phế quản – chủ yếu do chất độc gây viêm, hoại tử biểu mô.
• Mô phổi: Phế nang và mạch máu – ảnh hưởng do hít khí độc, gây rối loạn trao đổi khí.

Sự phân loại này quan trọng vì bỏng trên thanh môn thường biểu hiện sớm bằng phù nề đường thở, trong khi tổn thương dưới thường diễn tiến âm thầm và chỉ bộc lộ qua suy hô hấp sau vài giờ. Bỏng mô phổi là nguyên nhân chính gây ARDS – một biến chứng nguy hiểm với tỷ lệ tử vong cao.

Hình thái tổn thương mô học có thể bao gồm:

• Phù nề lớp niêm mạc
• Hoại tử biểu mô trụ có lông chuyển
• Thấm nhập bạch cầu, fibrin và mảnh vụn tế bào trong lòng phế quản

Dấu hiệu nhận biết và chẩn đoán

Chẩn đoán bỏng hô hấp cần được cân nhắc sớm trong mọi ca bỏng do hít khói, đặc biệt nếu có các yếu tố nguy cơ. Các dấu hiệu lâm sàng bao gồm:

• Bỏng vùng mặt, mũi, miệng
• Lông mũi cháy sém
• Khàn tiếng, thở rít
• Ho ra đờm muội than
• Khó thở tăng dần sau vài giờ

Chẩn đoán xác định dựa vào nội soi phế quản ống mềm để đánh giá mức độ tổn thương đường hô hấp dưới, phân loại mức độ theo thang Abbreviated Injury Score (AIS). Ngoài ra:

• Khí máu động mạch: Đo PaO₂, PaCO₂, SaO₂
• Đo $COHb$: Xác định ngộ độc CO
• Lactate máu: Gián tiếp gợi ý ngộ độc cyanide nếu > 8 mmol/L

Hình ảnh học như X-quang ngực ban đầu có thể bình thường nhưng CT scan có giá trị hơn trong phát hiện phù mô kẽ, xẹp phổi, dịch phế nang hoặc viêm phổi hít.

Ảnh hưởng sinh lý và biến chứng

Bỏng hô hấp gây ra hàng loạt rối loạn sinh lý nghiêm trọng ở cả đường hô hấp và mô phổi. Tổn thương niêm mạc đường thở làm tăng tiết dịch, mất chức năng làm sạch lông chuyển, dẫn đến tích tụ chất nhầy và tế bào chết, gây tắc nghẽn và làm giảm thông khí. Đồng thời, phù nề quanh thanh môn và khí quản có thể dẫn đến hẹp tạm thời hoặc ngừng thông khí hoàn toàn nếu không được can thiệp kịp thời.

Ở mức độ mô phổi, phản ứng viêm toàn thân làm tăng tính thấm mao mạch dẫn đến phù phế nang, giảm khả năng trao đổi khí và suy hô hấp tiến triển. Tình trạng mất cân bằng thông khí/tưới máu ($V/Q$ mismatch) là nguyên nhân chính gây ra tình trạng toan máu, giảm oxy mô và nguy cơ suy đa cơ quan.

Một số biến chứng thường gặp:

• ARDS (hội chứng suy hô hấp cấp tiến triển)
• Viêm phổi hít hoặc nhiễm trùng thứ phát
• Tràn khí màng phổi, xẹp phổi
• Hẹp khí quản do xơ hóa sau bỏng
• Rối loạn hô hấp mạn tính như giảm FEV1, xơ phổi

Xử trí cấp cứu và hỗ trợ hô hấp

Điều đầu tiên trong xử trí bỏng hô hấp là thiết lập và bảo vệ đường thở. Cần đặt nội khí quản sớm trước khi phù nề thanh môn diễn tiến gây khó khăn cho thủ thuật sau này. Đặc biệt, trong các trường hợp có bỏng vùng mặt, khàn tiếng, hoặc có dấu hiệu phù nề lan nhanh, việc trì hoãn đặt nội khí quản có thể đe dọa tính mạng.

Bệnh nhân cần được thở oxy 100% để rút ngắn thời gian bán hủy của carboxyhemoglobin. Trong điều kiện không có máy đo $COHb$, chỉ số SaO₂ có thể không chính xác do bị che lấp bởi CO. Trong trường hợp ngộ độc cyanide nghi ngờ (lactate máu > 8 mmol/L, không cải thiện oxy sau hồi sức), cần dùng hydroxocobalamin, là thuốc giải độc hiệu quả đã được FDA phê duyệt.

Các chiến lược xử trí cấp cứu:

• Đảm bảo thông khí: đặt nội khí quản, thở máy nếu cần
• Thở oxy liều cao, duy trì $SpO_2 > 92\%$
• Sử dụng thuốc giãn phế quản nếu co thắt khí quản
• Truyền dịch thận trọng để tránh phù phổi

Liệu pháp điều trị hỗ trợ

Hỗ trợ hô hấp nâng cao bao gồm thông khí cơ học với chiến lược bảo vệ phổi (low tidal volume, PEEP cao) trong các trường hợp có ARDS. Áp dụng các biện pháp theo hướng dẫn của ARMA trial giúp giảm tỷ lệ tử vong. Trong trường hợp không đáp ứng, có thể xem xét chỉ định ECMO (oxy hóa màng ngoài cơ thể).

Cần cân nhắc sử dụng kháng sinh khi có dấu hiệu nhiễm trùng thứ phát, đặc biệt nếu sốt, bạch cầu tăng, hoặc X-quang ngực có hình ảnh viêm. Corticoid không nên sử dụng thường quy do làm chậm lành mô và tăng nguy cơ nhiễm trùng. Liệu pháp khí dung bằng heparin hoặc N-acetylcysteine được nghiên cứu để làm loãng dịch tiết và hạn chế hình thành giả mạc đường thở.

Tóm tắt các biện pháp hỗ trợ:

Phương pháp	Mục đích	Chỉ định
Thông khí bảo vệ phổi	Giảm tổn thương do máy thở	ARDS, xẹp phổi
Khí dung mucolytic	Loãng dịch tiết, cải thiện thông khí	Bệnh nhân có đờm đặc, tắc nghẽn
ECMO	Hỗ trợ oxy hóa ngoài cơ thể	Suy hô hấp kháng trị

Tiên lượng và yếu tố nguy cơ

Bỏng hô hấp là yếu tố làm tăng đáng kể nguy cơ tử vong ở bệnh nhân bỏng. Nhiều nghiên cứu cho thấy tỷ lệ tử vong cao gấp 2–4 lần ở nhóm có bỏng hô hấp so với nhóm chỉ bị bỏng da. Đặc biệt, khi tổn thương phổi kết hợp với diện tích bỏng > 40% tổng diện tích cơ thể (TBSA), tỷ lệ tử vong có thể vượt quá 60%.

Các yếu tố tiên lượng xấu:

• Tuổi > 60
• TBSA > 40%
• Có ARDS hoặc cần thở máy > 5 ngày
• Nồng độ $COHb > 20\%$ hoặc lactate > 10 mmol/L
• Có viêm phổi hoặc nhiễm trùng huyết

Một công cụ đánh giá lâm sàng là Baux Score, trong đó: $Baux = Age + TBSA\%$ Nếu có bỏng hô hấp, cộng thêm 17 điểm. Baux Score > 140 thường đi kèm tiên lượng rất xấu.

Phòng ngừa và giáo dục cộng đồng

Phòng ngừa bỏng hô hấp là bước then chốt trong giảm thiểu tử vong và gánh nặng điều trị. Biện pháp hiệu quả nhất là kiểm soát hỏa hoạn thông qua hệ thống báo cháy, lối thoát hiểm, và huấn luyện phòng cháy chữa cháy cho cư dân và công nhân. Người làm việc trong môi trường có nguy cơ nên được trang bị mặt nạ lọc khí, máy thở di động và huấn luyện sơ cứu hô hấp.

Trong cộng đồng, giáo dục dân cư về cách nhận biết sớm bỏng hô hấp và sơ cứu đúng cách (di chuyển ra khỏi vùng khói, cho thở oxy nếu có, không tự uống thuốc kháng viêm hoặc corticoid) là cực kỳ quan trọng. Cần đưa người nghi bị bỏng hô hấp đến cơ sở y tế có trang bị nội soi phế quản càng sớm càng tốt để đánh giá tổn thương.

Một số nội dung giáo dục thiết yếu:

• Cách phát hiện dấu hiệu ngạt khí và bỏng đường thở
• Kỹ năng sử dụng mặt nạ phòng độc
• Hành động sơ tán an toàn khi có cháy
• Tầm quan trọng của kiểm tra hệ thống báo cháy định kỳ

Kết luận

Bỏng hô hấp là một tình trạng cấp cứu nguy hiểm, đòi hỏi đánh giá kịp thời, xử trí tích cực và hỗ trợ hô hấp toàn diện. Việc hiểu rõ cơ chế bệnh sinh, phân loại tổn thương và áp dụng đúng phương pháp điều trị là yếu tố then chốt quyết định tiên lượng. Song song với điều trị, các chiến lược phòng ngừa và nâng cao nhận thức cộng đồng sẽ giúp giảm tỷ lệ tử vong và biến chứng lâu dài.